Zafałszowana żywność: raport KE na temat autentyczności ziół i przypraw

Po raz pierwszy organy odpowiedzialne za kontrolę żywności oraz Komisja połączyły swoje doświadczenie i zasoby, aby skupić się na sektorze ziół i przypraw. Celem przeprowadzonych działań była ochrona konsumentów przed wprowadzającymi w błąd i potencjalnie niebezpiecznymi produktami.

Zafałszowane zioła i przyprawy były już wcześniej notowane na rynku unijnym, ale nie zawsze były skutecznie wykrywane.

W przyjętym w 2014 r. sprawozdaniu Parlamentu Europejskiego „Kryzys żywnościowy, oszustwa w łańcuchu żywnościowym i ich kontrola” zidentyfikowano 10 produktów, w tym zioła i przyprawy, jako te produkty spożywcze, które są najbardziej narażone na oszustwa.

Raport sporządzony przez naukowców z Wageningen University and Research (Holandia) umieszcza zioła i przyprawy na szczycie dziewięciu produktów najbardziej podatnych na zafałszowanie. Natomiast władze francuskie (fr. Direction générale de la concurrence, de la consommation et de la répression des fraudes, pol. Dyrekcja Generalna ds. Konkurencji, Konsumentów i Kontroli Nadużyć) zbadały rynek przypraw i ziół, wykrywając nieprawidłowości w aż w 26,4% ze 138 próbek.

W związku z tym w 2019 r. Komisja Europejska ustanowiła skoordynowany plan kontroli we wszystkich państwach członkowskich UE, Norwegii i Szwajcarii. Jak do tej pory jest to największe badanie autentyczności ziół i przypraw kulinarnych na terenie UE.

Skoordynowany plan kontroli UE to uzgodnione wspólne działanie z państwami członkowskimi w oparciu na rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 z 15 marca 2017 r.w sprawie kontroli urzędowych i innych czynności urzędowych przeprowadzanych w celu zapewnienia stosowania prawa żywnościowego i paszowego oraz zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt, zdrowia roślin i środków ochrony roślin.

Celem skoordynowanego planu kontroli było ustalenie następujących kwestii:

- jakie występują niezgodności,

- jakie są nielegalne praktyki w obrocie ziołami i przyprawami w Europejskim Obszarze Gospodarczym.

Działania badawcze koncentrowały się przede wszystkim na:

- wykryciu (częściowego) zastąpienia danego zioła/przyprawy innym materiałem botanicznym,

- rozszerzeniu składu danego zioła/przyprawy przez dodanie wypełniaczy (np. skrobi, mąki, kurzu, kredy itp.),

- poprawie koloru za pomocą niedozwolonego dodatku (np. barwnika syntetycznego),

- wykryciu błędnego opisu pochodzenia,

- wykryciu błędnego systemu produkcji rolnej (konwencjonalny/ekologiczny).

Kontrola polegała na pobraniu próbek ziół i przypraw na wytypowanych punktach kontroli granicznej, u wybranych producentów, importerów i hurtowników, kontroli poddane zostały zakłady wykonujące usługi konfekcjonowania. Najmniej próbek do kontroli zostało poddanych na poziomie dystrybucji i sprzedaży detalicznej.

Większość próbek stanowiły zioła i przyprawy w postaci zmielonej lub rozgniecionej, z uwagi na większą podatność na oszukańcze praktyki. Wszystkie pobrane do kontroli próbki zostały przekazane do Wspólnego Centrum Badawczego (ang. Joint Research Centre).

Zioła i przyprawy to bardzo zróżnicowana grupa produktów; w związku z tym należało dokonać wyboru, biorąc pod uwagę wielkość rynku zbytu, wartość handlową i historię wcześniej odnotowanych przypadków zafałszowań. Biorąc pod uwagę powyższe, badaniu na autentyczność poddano:

- kminek (Kminum cyminum);

- kurkumę (Curcuma longa);

- oregano (Origanum vulgare);

- paprykę chili (Capsicum annuum);

- pieprz (Piper nigrum);

- szafran (Crocus sativus).

Przeprowadzono prawie 10 000 analiz na 1885 próbkach przy użyciu wielu najnowocześniejszych technik analitycznych w celu oceny czystości próbek („zgodnie z nazwą”, co oznacza, że nie ma znaczącego odstępstwa od kryteriów czystości).

System jakości JRC posiada certyfikat ISO 9001, a niektóre działania testowe JRC Geel posiadają akredytację ISO 17025:2017. Jednak metody analizy wykorzystane do wygenerowania raportowanych danych są poza zakresem akredytacji, niemniej wszystkie zostały poddane walidacji w ramach jednego laboratorium.

Na podstawie przeprowadzonych analiz JRC ustaliło, że ogólny wskaźnik podejrzanych próbek wyniósł 17% (329 z łącznej liczby 1885 przeanalizowanych próbek), czyli mniej niż wcześniej zgłoszono w literaturze naukowej lub przez krajowe instytucje kontroli żywności.

Jak się okazało najbardziej zafałszowanym spośród przebadanych ziół i przypraw było oregano. Aż 48% poddanych badaniu próbek było zanieczyszczonych.

Wyniki kontroli pokazały:

- 48% zafałszowanych próbek dla oregano,

- 17% zafałszowanych próbek dla pieprzu,

- 14% zafałszowanych próbek dla kminku,

- 11% zafałszowanych próbek dla kurkumy,

- 11% zafałszowanych próbek dla szafranu,

Większość zakwestionowanych próbek zawierała niezadeklarowany materiał roślinny; w 2% analizowanych próbek przypraw wykryto nieautoryzowane barwniki. Jedna próbka zawierała wysoki poziom chromianu ołowiu (Chromian ołowiu(II), PbCrO4 − nieorganiczny związek chemiczny, sól kwasu chromowego i ołowiu, wykorzystywany jako żółty pigment o nazwie żółcień chromowa).

Nie zaobserwowano żadnej szczególnej tendencji dotyczącej wskaźnika potencjalnych nieuczciwych manipulacji w łańcuchu dostaw (kraj pochodzenia/importerzy/hurtownicy/przetwórca/ zakład konfekcjonujący). Jednak liczba próbek uzyskanych na niektórych etapach (produkcja krajowa, rynki lokalne, kontrola graniczna i internet) była zbyt niska, aby można było wyciągnąć daleko idące wnioski.

Autentyczność oraz czystość ziół i przypraw została oceniona w oparciu na odpowiednie normy ISO, w szczególności na przepisy dotyczące ciał obcych i popiołu ogólnego:

- ISO 959-2:1998 Pieprz (Piper nigrum L.), cały lub mielony – specyfikacja – Część 2: Pieprz biały,

- ISO 7540: 2006 Papryka mielona (Capsicum annuum L.) – specyfikacja (przyp. red. norma została zaktualizowana przez ISO 7540:2020),

- ISO 972: 1997 Chilli i papryka, cała lub mielona (sproszkowana) – specyfikacja,

- ISO 3632-1:2011 Przyprawy – Szafran (Crocus sativus L.) – Część 1: Specyfikacja,

- ISO 7925: 1999 Suszone oregano (Origanum vulgare L.) – Całe lub zmielone liście – specyfikacja,

- ISO 5562: 1983 Kurkuma, cała lub mielona (sproszkowana) – specyfikacja,

- ISO 6465: 2009 Przyprawy – Kminek (Cuminum cyminum L.) – specyfikacja.

W przypadku gdy próbka nie spełniała wymogów ISO dotyczących ciał obcych i popiołu ogólnego, klasyfikowano ją jako podejrzaną o zafałszowanie. Ponadto jako dowody potwierdzające wykorzystano wyniki dodatkowych testów ukierunkowanych na określone biomarkery ziół i przypraw.

Łańcuch dostaw ziół i przypraw ma globalny charakter i jest wieloetapowy, stąd wiele możliwości powstania nielegalnych praktyk służących zafałszowaniu produktu. Zioła i przyprawy to bardzo pożądane towary, o bardzo wysokiej wartości, o dużym potencjale wzrostu. W skali globalnej wartość tego segmentu rynku szacuje się na 4 miliardy euro rocznie.

W sektorze ziół i przypraw najczęstsze formy zafałszowań to:

Zafałszowane produkty oprócz skutków ekonomicznych, mogą nieść ze sobą określone zagrożenia zdrowotne. Konsument może być narażony na ryzyko w wyniku krótkotrwałej ekspozycji lub na ryzyko długotrwałego narażenia. Jednym z najpoważniejszych zagrożeń jest reakcja alergiczna na alergenny składnik, który nie został podany na etykiecie.

Główna odpowiedzialność za przestrzeganie prawa żywnościowego – a w szczególności ochronę interesów konsumentów, w tym uczciwych praktyk, spoczywa na producentach. Podmioty gospodarcze muszą dostarczać konsumentom dokładne, jasne i łatwe do zrozumienia informacje na temat żywności, a konsumenci nie mogą być wprowadzani w błąd co do cech żywności, co do jej charakteru, tożsamości i składu.

Jeśli chodzi o kontrolę nieuczciwych praktyk w łańcuchu żywnościowym w sektorze ziół i roślin przyprawowych, to odpowiedzialność spada na państwa członkowskie.

27 kwietnia 2021 r. weszło w życie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 z 15 marca 2017 r. w sprawie kontroli urzędowych i innych czynności urzędowych przeprowadzanych w celu zapewnienia stosowania prawa żywnościowego i paszowego oraz zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt, zdrowia roślin i środków ochrony roślin (…) – rozporządzenie w sprawie kontroli urzędowych.

Nowe rozporządzenie (podobnie jak obecnie obowiązujące przepisy) pozostawia stosunkowo dużą swobodę państwom członkowskim w zakresie ukształtowania struktury organów realizujących urzędowe kontrole. Podobnie jak obecnie, państwa członkowskie powinny wyznaczyć właściwe organy we wszystkich obszarach objętych zakresem rozporządzenia.

To państwa członkowskie decydują o wyznaczeniu właściwych organów w odniesieniu do poszczególnych obszarów lub ich części; przy czym zawsze muszą wyznaczyć pojedynczy organ, który w każdym z obszarów lub ich części zapewni właściwą koordynację wymiany informacji z właściwymi organami z innych państw członkowskich oraz z Komisją (pkt 26 preambuły).

Z przepisów nowego rozporządzenia wynika jednocześnie, że wyznaczone przez państwa członkowskie organy właściwe do przeprowadzania kontroli urzędowych dotyczących łańcucha rolno-spożywczego powinny działać w interesie publicznym, posiadać właściwe zasoby oraz wyposażenie, a także gwarantować bezstronność i profesjonalizm. Poza tym właściwe organy powinny zapewniać odpowiednią jakość, spójność i skuteczność kontroli urzędowych (pkt 27 preambuły, art. 4). Kształtując zatem strukturę organów krajowych, trzeba uwzględnić wymogi wynikające z tego rozporządzenia.

W rozporządzeniu 2017/625 wprowadzony został wymóg działania organów w oparciu na udokumentowane procedury i obowiązek dokumentowania swoich czynności (art. 12, 13), a z drugiej strony wprost określony został zakres obowiązków podmiotów kontrolowanych (art. 15). Obejmuje ono zatem wymogi związane z prowadzeniem czynności kontrolnych, co obecnie regulowane jest w przepisach krajowych. Duży nacisk położony został na przejrzystość urzędowych kontroli, wprowadzono też m.in. obowiązek publikowania w Internecie informacji zbiorczych o rodzaju i wynikach przeprowadzonych kontroli (art. 11).

Rozporządzenie w sprawie kontroli urzędowych umożliwia obecnie państwom członkowskim ukierunkowanie kontroli na te obszary łańcucha żywnościowego, które uznają za najbardziej zagrożone oszustwami, i tego wymaga. Wymaga również, aby kary finansowe nakładane przez państwa członkowskie odzwierciedlały korzyść gospodarczą uzyskaną przez operatora lub procent jego obrotu. W tych ramach prawnych Komisja zachęca również władze do zwiększenia kontroli urzędowych w sektorze w celu dalszego zniechęcania do nieuczciwych praktyk i nakładania sankcji na sprawców oszustw.

Na podstawie przeprowadzonych badań Komisja Europejska zwróciła się do organów krajowych o nasilenie kontroli urzędowych w tym sektorze w celu dalszego zniechęcania do nieuczciwych praktyk i karania sprawców.

Centrum Wiedzy na temat Oszustw i Jakości Żywności (KC-FFQ)

Centrum wiedzy na temat oszustw i jakości żywności (KC-FFQ) dostarcza i dzieli się aktualną wiedzą naukową na temat fałszowania żywności i kwestii związanych z jakością żywności. Instytucja ta koordynuje działania w zakresie nadzoru rynku oraz obsługuje system wczesnego ostrzegania i informowania o oszustwach w branży spożywczej.

Najważniejsze zadania Centrum Wiedzy na temat Oszustw i Jakości Żywności:

- stworzenie sformalizowanego interfejsu nauki/polityki wspierającego inicjatywy mające na celu ochronę jakości produktów rolno-spożywczych i ochronę integralności łańcucha żywnościowego;

- zapewnienie wymiany wiedzy między różnymi departamentami Komisji, naukowcami i właściwymi organami w krajach UE;

- współpraca z władzami krajów trzecich;

- wymiana wiedzy i zarządzanie wiedzą, w tym systematyczne przeglądy literatury

- współpraca międzynarodowa z organizacjami opracowującymi normy, takimi jak Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO), Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN), FAO/WHO Codex Alimentarius oraz organami ścigania, takimi jak EUROPOL i INTERPOL.